Andromachus’ theriak

In de 18e eeuw werd de apotheek een luxueuze winkel met een zeker mysterie. Op de balies staan weegschalen, gewichten en mortieren voor het vermalen van drogerijen, terwijl op de bewerkte planken tegen de muur albarello’s, flessen, vazen, blikken, dozen en potten versierd met Latijnse opschriften en bloemen staan, zoals deze Delfts aardewerken apothekerspot. Meer bepaald komt het uit de apotheek van het voormalige ziekenhuis La Bavière, een instelling die in 1602 door prins-bisschop Ernest van Beieren in het leven werd geroepen om de behoeftige burgers van Luik te verzorgen.

Het verplegend personeel bestond toen uit "dochters van de Compagnie van Barmhartigheid", die vanaf 1626 een gemeenschap van Augustijner hospitalen zouden vormen. In hun functie waren de nonnen verantwoordelijk voor de netheid van de kamer en het bed van de patiënt, zorgden ze voor het eten, maakten ze medicijnen klaar en hielden ze orde. Ze fungeerden als tussenpersoon tussen de patiënt en de arts, terwijl ze tegelijkertijd een geestelijke functie hadden. Naast de bloemmotieven en de twee pauwen is de inhoud van de pot in het midden aangegeven: dit is de theriak van Andromachus, ook wel bekend als de grote theriak. Dit zelfstandig naamwoord is afgeleid van het bijvoeglijk naamwoord thêriakos, wat betekent 'datgene wat giftige dieren betreft'.

Deze naam werd voor het eerst gebruikt door Nicander van Colophon in de 2e eeuw voor onze jaartelling. Maar de geschiedenis zal zich de samenstelling herinneren die gemaakt is door Nero's arts, Andromache (1ste eeuw) en gepopulariseerd door Galenus (2de eeuw), een van de Vaders van de Geneeskunde. Andromache begon niet vanaf nul; hij nam een bestaande bereiding over, de Mithridateion, afgeleid van de naam van Mithridates VI Eupator (1ste eeuw voor Christus), koning van Pontus, waaraan hij addervlees toevoegde. Volgens de notie van sympathische therapie is het de oorzaak van het kwaad dat de remedie biedt. Adders zouden daarom een tegengif in het lichaam hebben tegen hun eigen gif, een tegengif dat ook effectief is tegen andere giftige stoffen. De patiënt krijgt weer een nieuwe huid, zoals de slang die tijdens de rui een nieuwe huid krijgt. Galenus geeft aan dat als de theriak eerst effectief is tegen gifstoffen en daarna tegen gif, het ook effectief is tegen maagpijn, kortademigheid, darmstoornissen, geelzucht of spasmen.

Door de vele ingrediënten kreeg de bereiding in de Middeleeuwen een legendarisch en mysterieus karakter. De theriak kent een razendsnelle opkomst in de Byzantijnse, Arabische en Latijnse wereld. Tijdens de Renaissance en vooral in de 17e eeuw vermenigvuldigen de bronnen zich en wordt de samenstelling ervan preciezer. Dit elektuarium (een papperig medicijn dat bestaat uit verpulverde stoffen die in honing, siroop of hars zijn gesuspendeerd) bestond toen uit ongeveer zestig geneeskrachtige stoffen, waarvan de belangrijkste slangenvlees, beverklieren, kaneel, peper, nootmuskaat, saffraan, mirre, valeriaan en andere planten zoals de sterhyacint zijn. Deze complete remedie is bedoeld om zoveel mogelijk kwalen af te weren. Het is vooral bekend om zijn anti-vergiftigende eigenschappen, maar wordt ook nuttig geacht tegen koliek, astma, geelzucht, blaaszweren, urinaire problemen, nierpijn, en zelfs tegen pest en dysenterie. 

De moeilijkheid om aan de ingrediënten te komen maakt dat het een waardevol product is, dat vervalsers proberen te imiteren. De overheid zal er geleidelijk aan voor zorgen dat haar handel, net als die van andere geneesmiddelen, wordt gereguleerd door een strengere reglementering van het beroep van apotheker. In de Luikse regio verscheen pas in de 14e eeuw de term apoticarius in de bronnen, wat het geleidelijke onderscheid aantoont tussen de arts, die zich de diagnose, het voorschrijven en de controle van de behandeling voorbehield, en de apotheker, die zich toelegde op de bereiding van het geneesmiddel. De apothekers waren afhankelijk van het beroep van de handelaars, die een markthal hadden (vernield in 1468). Theriak werd daar al genoemd als remedie toen de pest in Luik opdook in 1349-1350.

De eerste farmaceutische regelgeving is afkomstig van de bisschoppelijke overheid. De voorschriften van Jan van Beieren uit 1414 en 1416 verplichten "handelaren, kruideniers en apothekers" om hun goederen "goed en eerlijk" te verkopen met respect voor het gewicht en de kwaliteit. In 1592 werd een nieuwe regeling van de broederschap uitgevaardigd en werd bepaald dat geen enkele buitenlander een apotheek mocht openen, noch er gif of medicijnen mocht verkopen als hij niet was bezocht en onderzocht door de twee meesters van de broederschap. Op 24 maart 1699 vaardigde prins-bisschop Jozef Clemens van Beieren een verordening uit die de oprichting van het College van Geneesheren bekrachtigt. Voor het eerst in de geschiedenis van Luik werden artsen, chirurgen en apothekers verenigd en waren ze afhankelijk van dezelfde autoriteit. Het College zorgt nu voor de standaardisatie van de kennis, de controle van de praktijk, de strijd tegen artsen zonder vergunning en de beslechting van geschillen tussen artsen, apothekers en chirurgen.

Voor apothekers is het voortaan verboden om zonder advies van het College hun waren te verkopen. Hun kennis zal worden geëvalueerd in het Latijn en ze zullen moeten bewijzen dat ze vijf jaar lang onder een meester hebben gewerkt. Ze zullen ook een praktisch examen moeten afleggen: de realisatie van een "meesterwerk". De praktiserende apotheker zal de voorschriften van de artsen naar de letter moeten toepassen, met bijzondere aandacht voor gevaarlijke producten: verdovende middelen, zware purgeermiddelen, kwikzilver, antimonialen en braakmiddelen.

Het College zal elk jaar twee artsen en twee apothekers sturen om de geneesmiddelen te onderzoeken, zowel samengestelde als enkelvoudige, en "geen enkele apotheker zal Theriak of Mithridates mogen maken tenzij de samengestelde of enkelvoudige ingrediënten die ze bevatten zijn gezien en onderzocht door enkele artsen die zijn aangewezen door het College". De apothekers zullen zich daaraan moeten onderwerpen op straffe van sluiting van hun apotheek. Om de bereidingen te standaardiseren, zullen vier artsen verantwoordelijk zijn voor het maken van een officiële farmacopee (de studenten maakten vroeger gebruik van het apothekersmanuscript van hun meester). Het werk, de Pharmacopoea Leodiensis, werd pas in 1741 voltooid. Op bevel van van de Prins, werd het gebruik ervan verplicht gesteld voor alle artsen en apothekers in het land Luik. Het bevat een toegestane lijst van enkelvoudige en samengestelde geneesmiddelen, d.w.z. galenische preparaten, zoals theriak, waarvan de prijs voortaan vastligt.

De kostbare aard van de bereiding van de theriac, vooral omdat deze enkele jaren moet rusten, maakt de vervaardiging ervan tot een zeldzaam en plechtig gebeuren. Om iedereen de ernst van deze onderneming en het belang van deze voorbereiding in te laten zien, organiseerden sommige apothekers in de 17e en 18e eeuw openbare demonstraties. In 1774 kreeg L.F. Desaive, een Luikse apotheker, van de Magistraat van de Stad toestemming om de ingrediënten van theriak in het stadhuis tentoon te stellen. De aankondiging werd openbaar gemaakt door middel van een plakkaat. Desaive geeft aan dat hij dit doet ten behoeve van de gezondheid van de burgers, met als doel nauwkeurigheid en navolging ten behoeve van de vooruitgang van de apothekerskunst.

Destijds hadden de theriaks echter geen goede reputatie meer, zoals blijkt uit deel XVI van de Encyclopedie van Diderot en D'Alembert. De auteur van de nota over theriak beschouwt het als "een van de oudste en beroemdste samenstellingen van de apotheek" waarvan de samenstelling in de loop van de tijd heeft gevarieerd, maar met terughoudendheid, omdat het "een farmaceutisch monster" is dat men maar moeilijk kan aanraken. De hoop "bizarre" drogerijen die "men niet goed kan houden" en waarvan de werkzaamheid tegen gif zijn weerlegd, doet de auteur opmerken dat Andromachus’ theriak uit de apotheek moet worden verbannen. De auteur geeft de voorkeur aan de theriak “Diatessaron”, ook wel de theriak van de armen genoemd, vanwege het gemak van de bereiding en de lage kosten.  Het is een samenstelling van vier stoffen: gentiaan- en aristolochia-wortels, laurierbessen en mirre, gemengd met honing en jeneverbessenextract. Volgens de auteur "is het niet te versmaden" en is het zeer geschikt tegen giftige stoffen en diverse ziekten.

Tegelijkertijd publiceerde Tissot, een van de beroemdste artsen van de 18e eeuw, zijn "Avis au peuple sur sa santé", een werk dat in de geest van de Verlichting werd gepubliceerd en vooral bedoeld was om nuttig te zijn voor de mensheid. In zijn boek adviseert hij ook de theriak van de armen tegen kwaadaardige koortsen om weer op krachten te komen en de spijsvertering te herstellen. Voor hem is Andromachus’ theriak "van belachelijke samenstelling", duur en vaak gevaarlijk. Maar het is waar dat de theriak van de armen niet slaapbevorderend is, vanwege de afwezigheid van opium.

De theriak van Andromachus, die door sommigen de hemel in wordt geprezen en door anderen wordt verguisd, belichaamt een sterk symbool voor een farmaceutisch beroep dat zich definieert rond de verdediging van de traditie en de uitoefening van complexe empirische bereidingen. De voorkeur voor de diatessarontheriak in de 18e eeuw onderstreept het toenmalige conflict tussen polyfarmacie en oligofarmacie, dat wil zeggen tussen verdedigers van complexe en eenvoudige middelen.

Meer in het algemeen moet de afwijzing van Andromachus’ theriak gezien worden in de geest van de Verlichting en van de triomferende rede, die, bevrijd van bijgeloof, de toestand van de mens in het centrum van de filosofische bekommernissen wil plaatsen. De geneeskunde van de 18e eeuw legde de basis voor de wetenschap van de volgende eeuw, die van de chemische analyse, geërfd van het lange onderzoek dat werd uitgevoerd om te breken met het alchemistische paradigma, waarover Lavoisier, die in 1787 zijn "Méthode de nomenclature chimique" publiceerde, het denken het verst heeft doorgevoerd. De vreemdheid van de namen van de geneesmiddelen droeg bij tot het in diskrediet brengen van de farmacopee, die in de 19e eeuw aanzienlijk zou veranderen dankzij de ontwikkeling van de chemie. Steeds vaker werden complexe en soms giftige plantaardige geneesmiddelen vervangen door de actieve bestanddelen die ze bevatten; zo ontstond in 1858 de aspirine. Experimenten op dieren, en later op mensen, leidden tot een beter begrip van de effecten van medicijnen. Als gevolg daarvan verdwenen veel wondermiddelen uit de farmacopee aan het begin van de 20e eeuw, zoals het emplastrum, een preparaat op basis van kikkers, of de theriaks.

Geoffrey Schoefs

Bibliographie

-Angenot J.-F., La pharmacie et l'art de guérir au pays de Liège des origines à nos jours, Liège, Eugène Wahle, 1983.

-Boudon-Millot V., « Aux origines de la thériaque : la recette d’Andromaque », dans Revue d'histoire de la pharmacie, n° 367 (2010), p. 261-270.

-Chast F., « La thériaque à l’époque moderne. Chronique d’une fin annoncée du XVIe au XIXe siècle », dans Revue d'histoire de la pharmacie, n° 368 (2010), p. 493-510.

- De Bavière à la Citadelle, Liège, Massoz, 1980.

- de Louvrex M. G., Recueil contenant les édits et réglemens faits pour le Païs de Liège & comté de Looz, par les Evêques et Princes, tant en matière de police que de justice, nouv. éd. par Bauduin Hodin, t. III, Liège, Everard Kints, 1751, p. 46.

-Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences des arts et des métiers, Neuchâtel, Samuel Faulcher, 1765.

- Havelange C., Les figures de la guérison, Paris, Les Belles Lettres, 1990.

- L’Esprit des journaux, t. XI, novembre 1775, p. 320

- Pharmacopoea Leodiensis, Liège, E. Kints, 1741.

- Schoefs G., « L’histoire de la médecine à Liège », dans La leçon d’anatomie, 500 ans de médecine à Liège, Liège, Nowfuture, 2017, p. 6-153. 

- Tissot S. A., Avis au peuple sur sa santé, Lausanne, J. Zimmerli, 1761.

- Van Schoor O., « Une préparation publique de la thériaque à Liège en 1774 », dans Revue d'histoire de la pharmacie, n°88 (1934), p. 419-424.

- Flahaut J., « La thériaque diatessaron ou thériaque des pauvres », dans Revue d'histoire de la pharmacie, n°318 (1998), p. 173-182.

Légendes des photos  :

• Apothekerspotje (foto nr. 01)
  Delfts aardewerk - begin 18e eeuw - Ziekenhuis "La Bavière" (Luik) - Bewaard in het Grand Curtius Museum
• Pharmacopoea Leodiensis (foto nr. 02)
  E. Kints - 1741 - Luik - Bewaard in de Bibliothèque Ulysse Capitaine
   
• Tacuinum Sanitatis (foto nr. 03)
  Ibn Buṭlān - Italië - 14e eeuw - f.37 recto - Bewaard op de Universiteit van Luik
   
• De apotheker (foto nr. 04)
  P. Longhi - Olieverf op doek - 18e eeuw, Bewaard in de Gallerie dell'accademia, Venetië